روانشناسي نقاشي كودكان

روانشناسي نقاشي كودكان مداد زرد من كجاست؟ رشد سالم كودك و تربيت صحيح وي، آرزوي قلبي هر پدر و مادري است. شايد شما والدين عزيز نيز هميشه اين سوال را از خود بپرسيد كه آيا رشد فرزندتان طبيعي است؟ آيا تمام نيرو و توان خود را براي تربيت صحيح و اصولي وي صرف كرده‌ايد؟ آيا تمام استعدادها و مهارت‌هاي فرزندتان را مي‌شناسيد؟ و آيا براي پرورش اين استعدادها و مهارت‌ها و نيز رشد جسماني، روحي و رواني وي از اطلاعات و مهارت كافي برخورداريد؟ معمولا فراهم آوردن شرايط و امكانات براي رشد جسماني هر چه بهتر فرزندان بسيار آسان‌تر از يافتن راهكارها و روش‌هايي براي حصول موفقيت در پرورش روحي و رواني آنان است. چرا كه رشد جسماني كودك مطابق منحني رشد و مراقبت‌هاي پزشكي عينا قابل رويت بوده و در صورت ايجاد خلل و هرگونه نقصان در تداوم آن جبران‌پذير است و حال آن كه هرگونه خدشه‌اي در رشد روحي ــ رواني كودك خصوصا در آغازين روزهاي شكل‌گيري و پايه‌ريزي شخصيت، اثرات سوء بسياري را در زندگي آينده و ميزان موفقيت‌ها و شكست‌هاي او و حتي در تعامل و ارتباطات وي با اطرافيان و اجتماع در پي خواهد داشت و در كمتر مواردي جبران‌پذير است و چه بسا كه اصلا قابل بازنگري و جبران نيز نخواهد بود. طبق نظريه روان‌شناسان، پايه‌ريزي شخصيت كودك از بدو تولد آغاز مي‌شود. يك نوزاد از بدو تولد نوازش مادر را حس مي‌كند، با صداي او آرام مي‌شود و در آغوشش مامن مي‌گيرد و معني مهر و محبت را درك مي‌كند، ولي نمي‌تواند آن را نشان دهد و تنها از طريق انتقال حسي آن را بروز مي‌دهد. تا دو سالگي شخصيت كودك از لحاظ ويژگي‌هاي فطري كامل شده و از آن پس تاثيرات محيط پيرامون و اطرافيان در شكل‌گيري ويژگي‌هاي اكتسابي شخصيتي‌اش مشهود و موثر خواهد بود. كودك از اين سن به بعد، خواسته‌هاي مادي و نيازهاي فيزيكي خود را براحتي بر زبان مي‌آورد به عنوان مثال به هنگام گرسنگي غذا طلب مي‌كند، به هنگام تشنگي آب مي‌خواهد، در صورت خستگي مي‌خوابد و .... حال آن كه از بيان نيازها و خواسته‌هاي معنوي و روحي خود قاصر است و اين نيازها را در غالب فعاليت‌هاي ديگر به غير از بيان مستقيم، بروز مي‌دهد. اصولا كودكان از طريق نقاشي كشيدن، قصه‌گويي، بازي كردن و ... شناخته مي‌شوند. به عبارتي نقاشي، زبان كودك است. نقاشي به ما كمك مي‌كند تا به دنياي دروني و روح كودك پي ببريم، بدانيم چه نيازهايي دارد، آيا كودك ما ناسازگار يا بيمار است؟ در بزرگسالي مي‌خواهد چه كاره شود؟و ... در صورتي كه كودك، خود به كشيدن نقاشي علاقه داشته باشد، از كشيدن نقاشي لذت مي‌برد. اما اگر كودك را به كشيدن نقاشي مجبور كنيد او اين كار را از روي علاقه انجام نمي‌دهد. شايد شما از آن دسته كساني باشيد كه خط خطي كردن كاغذ توسط كودكتان براي شما بي‌مفهوم باشد. ولي به واقع كودك از خط خطي كردن كاغذ منظور خاصي دارد. اين امر بيشتر به محدوده سني كودك بستگي دارد. مفهوم اين خطوط به عوامل فردي و تكاملي هركس بستگي دارد. اختلاف و تفاوت فردي از همان ابتدا نمايان مي‌شود و چون دوران خط‌نگاري قبل از نقاشي تمثيلي است بنابراين چيزي كه در اين دوره نمايان مي‌شود خود نماياندن كودك در مقابل حقيقت بيروني يك امر كلي است. اين خط‌خطي‌ها به صورت‌هاي مختلف يا با دقت و ظرافت يا در قسمتي محدود از كاغذ يا در تمام قسمت‌هاي كاغذ با خطوط مداوم و يا مقطع و با رنگ‌ها و اشكال مختلف ظاهر مي‌شوند، كه همه با هم فرق دارند و نشانگر شخصيت كودك از نظر خلق و خو و قدرت او هستند. روان‌شناسان تاييد كرده‌اند كه به هنگام بيان نخستين دوره خط‌نگاري، اگر كودكي تمام صفحه كاغذ را با خطوط پركند ، بدين وسيله تمايلش را به تصاحب مكان بيشتري در قلب و عاطفه مادر نشان مي‌‌دهد. اين گونه تعبير شايد به نظر رويايي باشد ولي به طور كلي در شكل كشيدن كودكان، تصوير مادر بيشتر از هر تصويري نشان داده مي‌شود بنابراين طبيعي است كه كودك تمام محبت و تمايلاتش را در ارتباط با مادر توجيه كند. آنچه كودك به صورت خط‌خطي عرضه مي‌دارد، به دلايل تكاملي نيز با هم فرق دارند و خط‌خطي‌هاي يك كودك يكساله از نظر گستردگي و ساختار با نقش و خط‌هايي كه يك كودك سه‌ساله مي‌كشد، خواه‌ناخواه فرق اساسي دارد. كودكان معمولا در يكسالگي است كه مداد در دست مي‌گيرند ولي به جاي خط كشيدن بيشتر با مداد بر روي كاغذ مي‌كوبند و بنابراين، به آساني موفق نمي‌شوند اثري بر روي كاغذ بر جاي بگذارند. ولي سرانجام در 18 تا 20 ماهگي به طور كامل موفق بهخط كشيدن مي‌شوند. در سن دو سال و نيمه‌گي قدرت عضلاني كودك بيشتر مي‌شود و هنگامي كه خط را رسم مي‌كند، با چشم نيز مراقب آن است تا آن خط از محدوده تعيين‌شده خارج نگردد. در سه سالگي، خط‌نگاري كودك ديگر فقط براي لذت بردن از حركت يا فشار مداد بر روي كاغذ نيست، بلكه مايل است احساسات دروني خود را كه در ارتباط با تجربه‌هاي زندگي كوتاه‌مدتش به دست آورده بيان كند و بتدريج با افزايش سن كودك، اين خطوط بصورت عمودي، افقي، منحني و ... درخواهند آمد كه هر يك بيانگر جنبه‌اي از ابعاد شخصيتي هر كودكي هستند. اگر كودك سن كمي داشته باشد خط‌خطي كردن كاغذ براي سنين او يك كار عادي به شمار مي‌آيد و او سعي دارد با نقاشي كردن احساسات دروني خود را بروز دهد. اما اگر كودك اين كار را در سنين بالا انجام دهد، معلوم است كه به وسيله خط‌خطي كردن نقاشي خود، مي‌خواهد نفرت خود را نشان دهد. اعتماد به نفس چگونه از روي نقاشي مي‌توان به ميزان اعتماد به نفس كودك پي برد؟ اگر كودك تمام صفحه دفتر يا ورق خود را به وسيله نقاشي پر كند، معلوم است كه از اعتماد به نفس بالايي برخوردار است و حضور خود را در ميان جمع احساس مي‌كند. اما اگر كودك تنها گوشه‌‌اي از تمام صفحه را پر كند، معلوم است كه وي از اعتماد به نفس كمتري برخوردار است. آيا كودكاني كه يك يا دو نفر از اعضاي خانواده خود را از نقاشي حذف مي‌كنند، مي‌خواهند منظور خاصي را به ما برسانند؟ بله، زيرا كودك هر چه يكي از اعضاي خانواده خود را به خود نزديكتر بكشد، مي‌خواهد علاقه خود را نسبت به آن فرد نشان بدهد، اما هر چه آن فرد را از خود دورتر بكشد يا اصلا وي را نكشد، نشان‌دهنده نفرت كودك نسبت به آن فرد است. به دليل علاقه بسياري از خانواده‌ها به جنبه روانشناسانه نقاشي كودكشان و اهميت اين مساله به بررسي مفاهيم نقاشي كودكان به صورت خلاصه مي‌پردازيم. براي اين منظور به بررسي اشيايي كه به طور معمول در نقاشي اغلب كودكان يكسان است از جمله مفهوم خورشيد، ماه، آسمان، زمين، ‌اتومبيل ، حيوانات و ... مي‌پردازيم. لطفا توجه داشته باشيد كه شما به كودك، موضوع نقاشي نمي‌دهيد و خودش، آزادانه نقاشي مي‌كند: خورشيد و ماه در اغلب نقاشي‌هاي كودكان، خورشيد ديده مي‌شود. خورشيد نشانه امنيت، خوشحالي، گرما، قدرت و به قول روانشناسان خورشيد به معني «پدر» است. وقتي رابطه كودك و پدر خوب است كودك خورشيد را در حال درخشيدن مي‌كشد و وقتي رابطه آن دو مطلوب نيست كودك خورشيد را در پشت كوه ناپديد مي‌كند. ترس كودك از پدر به رنگ قرمز تند يا سياه در نقاشي ديده مي‌شود. البته با يك نقاشي ما به قضاوت نمي‌پردازيم بلكه بايد چندين نقاشي كودك را بررسي كرد . ماه نشانه نيستي است. اغلب كودكان ماه را كنار قبر و قبرستان مي‌كشند، كودكان در نقاشي خود ماه را با «مرگ» معني مي‌بخشند. آسمان و زمين آسمان به معني الهام و پاكي است، ولي زمين به معني ثبات و امنيت است. كودكان خيلي كوچك هيچ وقت خطي براي نشان دادن زمين ترسيم نمي‌كنند، ولي در 5 يا 6 سالگي كه آغاز درك دلايل منطقي است، به كشيدن زمين نيز مي‌پردازند. اتومبيل در جامعه امروزي ماشين نشانه قدرت است، به همين دليل، در نقاشي‌هاي كودكان مخصوصا پسربچه‌ها، ماشين زياد ديده مي‌شود. وقتي يكي از اعضاي خانواده كه اغلب پدر و گاهي خود كودك است، رانندگي مي‌كنند از ديدگاه برون‌فكني اهميت پيدا مي‌كند. بيشتر نوجوانان به بهانه اين‌كه كشيدن تصوير آدم حوصله‌شان را سر مي‌برد يا سخت است، از كشيدن شكل آدم خودداري مي‌كنند، اما به اعتقاد پژوهشگران ترجيح دادن كشيدن ماشين در اين دوره خود به خود نشان‌دهنده وابسته بودن شخص به دنياي خارج و زندگي ماشيني است. البته اين مسائل بستگي به سن، فرهنگ و عوامل ذهني و ... نوجوان دارد. حيوانات اگر در نقاشي كودك شما تصاوير حيوانات ديده مي‌شود، ممكن است دلايل مختلفي وجود داشته باشد كه شما با صحبت كردن با كودك به آن پي مي‌بريد. كودكي كه در روستا زندگي مي‌كند يا حيوانات خانگي دارد يا عاشق حيوانات باشد و يا حتي زياد به باغ وحش برود طبيعي است كه تصوير حيوان بكشد، پس فرهنگ و طرز زندگي كودك در خانواده از اهميت زيادي برخوردار است. اگر كودك به نوعي با حيوانات رابطه نداشته باشد و حيوان براي او در دسترس نباشد، تصوير حيوان در نقاشي او اهميت خاصي پيدا مي‌كند. گاهي ممكن است كودك احساس گناه و تقصيري را كه تجربه كرده و جرات نكرده آن را ابراز كند در نقاشي و در قالب حيوان نشان دهد. مثلا كودكي ممكن است به دليل اين‌كه شب گذشته تشكش را خيس كرده و سرزنش شده،‌ احساس گناه بكند و در نقاشي‌اش شكل حيوان خاصي را مثل مارمولك بكشد. كشيدن حيوانات درنده نشانه فشارهاي دروني مخفي كودك است. مثلا كودكي كه نسبت به برادر كوچكتر تازه به دنيا آمده‌اش حسادت مي‌كند، در نقاشي ممكن است گرگ بكشد كه اين نشان‌دهنده ترس و دلهره كودك از تازه‌وارد كوچولو است. والدين بايد توجه داشته باشند كه در تجزيه و تحليل نقاشي كودكان كه كاري بسيار ظريف و حساس است، چون يك كار تخصصي و تجربي است شما راي قطعي نمي‌دهيد. كودك شما بايد خودش به ميل خودش موضوع نقاشي را انتخاب كند. شما نبايد بالاي سر او بنشينيد و به او مداد رنگي به ميل خودتان بدهيد، او در نقاشي كردن بايد آزادي كامل داشته باشد، در پايان نقاشي از كودك بخواهيد كه در مورد تصاوير كشيده شده براي شما حرف بزند، اين‌گونه اطلاعات به شما در تجزيه و تحليل نقاشي كودك دلبندتان كمك مي‌كند، ‌كودكان را به كشيدن تشويق كنيد، اما آنها را مجبور نكنيد كه همين الان براي شما نقاشي بكشند.